Wanda’dan Morgan’a Milyon Dolarlık Genlerin Öyküsü*
1961’de California’nın Newport Limanı’nda tek başına yüzerken yakalandıktan sonra 2 gün bile yaşamayan bir dişi orka, tutsakların ilki kabul ediliyor. Kararsız hareketler yaptığı, yönünü şaşırmış göründüğü iddiasıyla yakalanan bu orka, daha ilk andan başlayarak başını tankın çeperine çarpmış.
Wanda adlı bu orka yaşasaydı okyanusa geri bırakılır mıydı? Orka tutsaklığı yarım asrı devirirken yakalanan Morgan’ın öyküsüne bakılırsa “hayır”.
2010’da Hollanda’da, yalnız ve aç bir halde bulunan Morgan, Harderwijk parkı yetkilileri tarafından “rehabilitasyon ve salma” izniyle yakalanarak küçücük bir havuza kapatıldı. Çok zayıflamış olsa da herhangi bir hastalığı bulunmayan Morgan, birkaç ay içinde iyileştiği halde salınmadı.
Her tutsak deniz memelisi için mümkün olmasa da, bilimcilere göre yakalandığında 3-5 yaşlarında olan Morgan, başarıyla özgürlüğüne kavuşturulabilirdi. Orkalar çok güçlü aile bağlarına sahip olduğu için salınma çalışmasının başarısı Morgan’ın ailesinin bulunmasıyla artacaktı. Akustik eşleştirmeler ve DNA analizleri sayesinde Morgan’ın bir Norveç popülasyonuna ait olduğu tespit edilmiş, akrabası olma ihtimali yüksek bir aile grubu belirlenmişti. 30’dan fazla bilimcinin bu verilerin ışığında hazırladığı plan görmezden gelindi.
Rehabilitasyon sözüne rağmen 17 ay ölü balıkla beslenen ve halkın ziyaretine açık tutulan Morgan, salınmaya uygun olmadığı ve yalnız olmaması gerektiği gerekçesiyle
Tehlike Altındaki Türlerin Ticaretine İlişkin Sözleşme) belgesi “araştırma” adına alınmış olmasına rağmen gösteri programına dahil edildi. Taşınmada yasalara aykırı bir durum olmadığı yönünde karar veren Hollanda mahkemesi 23 Nisan’da bu kararını yineledi.
Morgan’ın hukuk savaşı, özgürlüğüne kavuşması için bilimcilerden, sanatçılara pek çok kişi ve kurumun desteğiyle kurulan bir vakıf (Free Morgan Foundation) öncülüğünde yürütülüyor. Orka çalışmalarıyla tanınan bilimci Ingrid Visser, parkları sık sık gezerek Morgan’ın yaşam koşulları ve sağlığı hakkında gözlemler yapıyor. Mahkemeye sunduğu raporlarda Morgan’ın stres nedeniyle kafasını sık sık betona çarptığı, betonu dişlemekten dişlerinin aşındığı, havuzdaki diğer orkaların saldırısına uğradığı gibi bilgiler fotoğraflı kanıtlarla yer alıyor.
Morgan’ın sağır olduğu yönünde iddialar var. Parkın doğaya geri salınamayacağına kanıt olarak ortaya atıldığı düşünülen bu iddia karşısında bilimciler literatürdeki benzer durumları (sağır, dilsiz bir yunusun başarıyla salınması gibi) hatırlatıyor.
Loro Parque orkaları SeaWorld’e (ABD) ait. Günümüzde tutsak bulunan 50’in üzerinde orkanın çoğu tutsaklıkta üremiş. 25 yıl sonra canlı yakalanan ilk orka olduğu için park yetkililerinin Morgan’ı genetik havuzu dar olan tutsak orka nüfusunun (pek çok birey birbiriyle akraba) sağlıklı üremesi için önemsediği düşünülüyor. Parktaki diğer orkalar da zaten SeaWorld’den üreme programı için ödünç alınmış. Doğada orkaların 12-14 yaşlarında ürediğini belirten Visser, üreme yaşında olmayan Morgan’ın defalarca havuzdaki erişkin erkek bireyin cinsel tacizine uğradığını gözlemlemiş.
2000’lerin başından beri canlı av girişiminde olan Rusya, geçtiğimiz yıllarda yakalamayı başardığı orkalardan ikisini Çin’e gönderdi. Avın 2014’te devam etmesi söz konusu.
Tutsaklığın sona ermesi için canlı avın, ticaretin ve tutsaklıkta üremenin engellenmesi gerekiyor. Ne yazık ki görüldüğü gibi hepsi devam ediyor. AB’den ABD’ye yasalar ihlal ediliyor, bilime saygı sözde kalıyor. Bir dişi orkanın 1 milyon dolar değerinde olduğu sistemde Morgan’ın Norveçli olduğunu belirleyen bilgi birikiminin bir değeri yok.
Nisan başında California’da, orka gösterilerinin yasaklanmasını ve tutsaklığın sona ermesini öneren “Orka sağlığı ve güvenliği yasası” görüşüldü. Kamuoyunun, bilimcilerin büyük destek verdiği tasarı, komitenin konu hakkında daha fazla bilgilenmesi için askıya alındı. 2015’de tekrar görüşülmesi olası bu tasarı geçerse Wanda’nın acısı biraz olsun dinmez mi?
* Bu yazı için freemorgan.org, takepart.com, uk.whales.org, timzimmermann.com, thedodo.com, awionline.org sitelerindeki konuyla ilgili makalelerden yararlanıldı.
*https://issuu.com/azizm/docs/edergimayis2014
